अष्टविनायक : ६ || श्री गिरिजात्मज (लेण्याद्री) ||

 अष्टविनायक : ६ 

|| श्री गिरिजात्मज (लेण्याद्री) ||

गिरिजात्मज (लेण्याद्री) हे पुणे जिल्ह्यातील गणपतीचे देऊळ आहे. हेदेऊळ अष्टविनायकांपैकी एक आहे.अष्टविनायकांमधील सहावागणपती म्हणजे लेण्याद्रीचा गिरिजात्मक. अष्टविनायकातला हाएकमेव असा गणपती आहे जो डोंगरात एका गुहेत आहे. कुकडीनदीच्या तीरावर लेण्याद्री गाव वसले आहे. लेण्याद्रीजवळच्या याडोंगरात १८ गुहा आहेत.

त्यातील ८व्या गुहेत गिरिजात्मकाचे देऊळ आहे. या गुहेला गणेशलेणी असेही म्हणतात. देवळात येण्यासारठी ३०७ पायरयाचढाव्या लागतात. या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे हे पूर्ण देऊळ एकाअखंड दगडापासून बनले आहे. हे स्थान डोंगर खोदून तयार केलेलेआहे. जुन्नर तालुक्याच्या उत्तरेला हतकेश्वर आणि सुलेमानच्याडोंगररांगांमध्ये असलेल्या २८ लेण्यांपैकी एका लेण्यात गणपतीचीमूर्ती असल्याने त्या सर्वच लेण्यांना ‘गणेश लेणी’ असे म्हणतात., हाभाग गोळेगाव या गावाच्या हद्दीमध्ये आहे. जवळूनच कुकडी नदीवाहते. या ठिकाणाचा उल्लेख 'जीर्णापूर' व 'लेखन पर्वत' असाझाल्याचे आढळते. पार्वतीने ज्या गुहेत तपश्चर्या केली असा समजआहे त्याच गुहेमागे कुणा गणेश भक्ताने गणपतीची ही मूर्ती कोरलीआहे. हे देवस्थान लेण्यांमध्ये आहे म्हणून याला लेण्याद्री असे नांवपडले.

 गिरिजात्मज मंदिर(गुहा) :

पायऱ्या चढून गेल्यावर प्रथम चैत्यगृहाचे लेणे लागते वत्यानंतरच्या प्रशस्त गुहेमध्ये गणपती. बहुतेक सर्व लेण्यांसमोरओसरी आहे. सहाव्या लेण्यातील चैत्य विहार अजिंठा-वेरूळचीलेणी येथील नवव्या लेण्याशी मिळताजुळता आहे. चैत्यगृहातवैशिष्ट्यपूर्ण अशा पाच खांबांच्या दुतर्फा रांगा आहेत. हे खांब इ.स.पूर्व ९० ते इ.स. ३०० या सातकारणी कालखंडातील असल्याची नोंदआहे. अष्टकोनी खांबाच्या तळाशी तळखडय़ावर व वरच्या टोकाशीजलकुंभाची प्रकृति आहे. जलकुंभाच्या वरच्या भागात चक्रावर वाघ,सिंह, हत्ती यांच्या शिल्पाकृती कोरलेल्या आहेत. छताला अर्धगोलाकार फिरणाऱ्या लाकूडसदृश कमानी कोरल्या आहेत.चैत्यगृहाच्या मध्यवर्ती घुमटाकार सहा फूट प्रार्थनास्थळ हे साडेचारफूट उंच जोत्यावर एकसंध कोरलेले आहे. सातवे लेणे थोडे उंचावरअसून, जुन्नर लेण्यातील सर्वांत प्रशस्त लेणं आहे. मंदिर यावास्तुसंकल्पनेतील खांब, कमानी, मंडप, शिखर या कुठल्याच गोष्टीनाहीत. खांबविरहित ५७ फूट लांब व ५२ फूट रुंद गुहा हेच मंदिरआहे.या मूर्ती इतर अष्टविनायकांप्रमाणे आखीव रेखीव नाही. ही गुहाअशाप्रकारे बनवली आहे की जोपर्यंत आकाशात सूर्य आहे तोपर्यंतप्रकाश आत येत राहणार. गुहेत विजेचा एकही बल्ब नाही. ही गुहाकोणी बनवली, कधी बनवली याची कोणतीच नोंद नाही.

या देवस्थानाच्या पूर्व व पश्चिम बाजूंस २८ लेणी आहेत. एकाचमोठया आकाराच्या शिळेत ही लेणी कोरली आहेत. लेण्याद्री हेदेवस्थान सात क्रमांकाच्या गुहेत असून देवस्थानासमोरीलसभामंडप ५१ फूट रुंद व ५७ फूट लांब आहे. त्याला कोठेही खांबाचाआधार नाही. देवस्थानाजवळ पाण्याच्या चार टाक्या असून त्यांनावर्षभर पाणी असते.

 गिरिजात्मज विनायक मूर्ती :

गणेशाची मूर्ती लेणीच्या भिंतीत स्वयंभू प्रकट झालेली असून ती उत्तराभिमुख आहे.मूर्तीच्या डाव्या आणि उजव्या बाजूला हनुमान आणि शिवशंकर आहेत.मूर्तीच्या नाभीत आणि भालावर अस्सल हिरे बसविलेले आहेत.मूर्तीच्या मागचा भाग लांबलचक आणि मोठया डोंगराने व्यापला असल्याने आपणास प्रदक्षिणा घालता येत नाही.येथील मुर्तीला इतर कोणतेही अलंकार नाहीत.

 आख्यायिका :

पार्वतीने आपणास पुत्र व्हावा म्हणून या डोंगरात १२ वर्षे तपश्चर्याकेली. ही तपश्चर्या फलद्रूप होऊन श्री गजानन भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीलाबटुरूपात प्रकट झाले. गिरिजेचा म्हणजे पार्वतीचा आत्मज(पुत्र)म्हणून या गणपतीला 'गिरिजात्मज' हे नांव मिळाले.

 जाण्याचा मार्ग :

पुणे-नारायणगाव-जुन्नर-लेण्याद्री असे एस.टी.बसने जाता येते.
पुणे येथील शिवाजीनगर एस.टी.बसस्थानकातून लेण्याद्री येथे जाण्यासाठी एस.टी.बस सेवा उपलब्ध आहे.

 जेवण्याची व राहण्याची सोय :

देवस्थानातर्फे भोजनाची आणि निवासाची उत्कृष्ट व्यवस्था केलेली आहे.

 जवळची प्रेक्षणीय स्थळे :

१) शिवनेरी किल्ला :
श्री छत्रपती शिवरायांचे जन्मस्थळ.
२) ओतूर :
पुरातन असे कपर्दिकेश्वर मंदिर आणि संत तुकाराम महाराज यांचे गुरु चैतन्यस्वामी महाराज यांची संजीवन समाधी
३) कुकडेश्वर् :
कुकडी नदीच्या उगमाजवळ कुकडेश्वर् मंदिर आहे.
४) माळशेज घाट :
अभयारण्य आणि थंड हवेचे ठिकाण
५) नाणेघाट :
प्राचीन राजमार्गावरील ऐतिहासिक घाट
६) कुकडी नदी :
या स्थानापासून सुमारे तीन कि.मी.अंतरावरुन वाहते.

|| गणपती बाप्पा मोरया ||
माहिती संकलन-:निखिल आघाडे.
http://maharastramandirbynikhilaghade.blogspot.com