पाबळ- मस्तानी गढी व विज्ञान आश्रम
पुण्याजवळ हवेली-शिरूर-खेड तालुक्याच्या मध्यावर वाघोली, कोरेगाव भीमा, रांजणगाव, निघोज, मलठण, मोराची चिंचोली, पाबळ, वढू, तुळापूर, वाफगाव, निमगाव, दावडी, कन्हेरसर अशी असंख्य सहलीची ठिकाणे आहेत. पुणे-नगर रस्त्यावरील कोरेगाव भीमा गावातून वढू, केंदूरमार्गे पाबळला एक रस्ता जातो. पुण्याहून हे अंतर आहे जवळपास ६० किलोमीटर! अशा या पाबळला यायचे ते दोन कारणांसाठी. एक इतिहासातील त्या गूढ सौंदर्यवती मस्तानीचे स्मरण करण्यासाठी, तर दुसरे इथल्याच माळरानावर डॉ. श्रीनाथ कलबाग यांनी फुलवलेला विज्ञान आश्रम पाहण्यासाठी!
इतिहासातील अनेक पात्रे वर्तमानाला अद्याप निटशी उलगडलेली नाहीत. अनेकदा अशा पात्रांचा खरा इतिहास समजण्याऐवजी त्यांच्या विषयीच्या रंजक कहाण्याच जास्त परिचित झालेल्या असतात. थोरल्या बाजीरावांच्या मस्तानीचा उल्लेख यामध्ये खास करावा लागेल. मस्तानी कोण, कुठली, बाजीरावाबद्दलची तिची निष्ठा, तिचा मुलगा समशेर बहाद्दरनेही पेशव्यांबरोबर पानिपतच्या रणांगणावर पराक्रम गाजवत सोडलेला प्राण, हा सारा इतिहास कुणाच्या गावीही नसतो पण त्याऐवजी तिचे सौंदर्य आणि तिच्या गळ्यातून उतरताना दिसणारा रंगलेल्या विडय़ाचा रस..! या असल्या अतिरंजित कथा मात्र सर्वत्र परिचित असतात. असो, एकूणच पेशवाईतील या पात्राभोवतीचे तत्कालीन गूढ अद्याप कायम आहे.
इतिहास जे काही थोडेफार सांगतो त्यानुसार बुंदेलखंडचा राजा छत्रसालची ही मुलगी! इसवी सन १७२९ च्या सुमारास बाजीरावांच्या आयुष्यात ती आली. या दोघांमधील प्रेम जसे फुलत गेले तशी पुण्याच्या शनिवार वाडय़ावरही अनेक वादळे उठू लागली. बाजीराव-मस्तानीच्या या नात्यास आप्तेष्टांपासून ते धर्ममरतडांपर्यंत अनेकांचा उघड विरोध झाला. पुढे हा विरोध आणि ताणापासून मस्तानीला दूर ठेवण्यासाठीच बाजीरावाने तिला शिरूर तालुक्यातील केंदूर, पाबळ आणि लोणी (ता. आंबेगाव) ही तीन गावे इनाम दिली. यातील पाबळला तिच्यासाठी चार बुरुजांची एक बळकट गढीही बांधली. एकूणच या प्रखर विरोधातही बाजीरावाने मस्तानीला अंतर दिले नाही. अशातच उत्तरेत एका मोहिमेवर गेलेले असताना कुठल्याशा आजाराने बाजीरावांना घेरले आणि यात २८ एप्रिल १७४० रोजी नर्मदेच्या दक्षिणतिरी रावेरला त्यांचे निधन झाले. बाजीराव गेले पण जीवन मात्र मस्तानीचेच संपले! त्यांच्या मृत्यूची वार्ता समजताच ‘जेथे राया तेथे मी’ असे म्हणत या मस्तानीनेही पाबळच्या या गढीत आपला प्राण सोडला! गावाबाहेर जिथे तिच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले त्या जागी तिची समाधी बांधण्यात आली.
जिवंतपणी जिची उपेक्षा झाली त्या मस्तानीच्या वाटेला मृत्यूनंतरही फक्त उपेक्षाच आली. ना तिच्या प्रेमाची कदर कोणी केली ना तिच्या मृत्यूची! मस्तानी पाठोपाठ तिची ही वास्तूही बेवारस झाली. दिवसामागे तटबंदीचे दगडचिरे निघू लागले. पुढे तर तिला नावे ठेवणाऱ्यांनीच तिच्या या गढीच्या दगड मातीने स्वत:ची घरे बांधली. आज ही गढी पूर्णपणे नामशेष होऊन तिचे खिंडार बनले आहे. या खिंडारात नाही म्हणायला तो अखेरचा एक बुरूज कसाबसा शिल्लक आहे. आता ही जागाही कोणीतरी बळकावण्यापूर्वीच तिथे या मस्तानीच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ काही करता आले तरच पाबळच्या इतिहासाला काही अर्थ राहील. गढीप्रमाणे समाधीचीही व्यथा! गावाबाहेर रानात असलेल्या या समाधी भोवतीच्या भिंती ढासळल्या आहेत. भोवताली झाडा-झुडपांचे रान माजले आहे. हे सारे कमी होते म्हणून की काय मध्यंतरी गुप्तधनाच्या लालसेपोटी कुणीतरी माथेफिरूने या समाधीचीच तोडफोड केली. दुर्दैवाचे हे फेरे मस्तानीच्या मृत्यूनंतरही तिला असे छळत राहिले. खरे तर सारा आमच्याच इतिहासाचा धागा. त्याचेही तितक्याच संवेदनशील हातांनी संरक्षण करण्याची गरज आहे. पण ना आमच्याकडे असे हात आहेत ना तसे मन ! नाही म्हणायला एक दिव्याचा खांब या समाधीजवळ अद्याप निष्ठेने उभा आहे आणि समाधीवरील दगडी कुंडीतील जाईचा वेल गेली कित्येक वर्षे मस्तानीच्या प्रेमाचा दरवळ पसरवत फुलतो आहे.
पाबळचा मस्तानीचा हा सारा इतिहास जसा आपल्यासमोर व्यथा बनून पुढे येतो. त्याचप्रमाणे इथल्या भूगोलाने मात्र गेल्या पाच-पंचवीस वर्षांत एक नवी कथा जन्माला घातली आहे. पाबळचा भोवताल हा तसा पूर्णपणे रखरखीत, पाण्यावाचून करपलेला माळ! अशा या माळावर १९८३ च्या सुमारास डॉ. श्रीनाथ कलबाग नावाचा एक व्रतस्थ अवतरला. शिक्षण, कौशल्य आणि कर्तबगारीमुळे देश-विदेशातील सर्व आकर्षणांना लाथ मारत त्याने इथे पाय रोवले! ग्रामविकासाचे ध्येय आणि तेही प्रयोगशील शिक्षणातून! या एकाच ध्यासातून या कर्मवीराने इथे एक प्रयोगशाळाच उभी केली- विज्ञान आश्रम! जिला भेट देण्यासाठी देश-विदेशातून अनेक अभ्यासक-संशोधक आणि सामान्य पर्यटक इथे येत असतात.
संस्थेच्या नावातच आधुनिकता (विज्ञान) आणि परंपरेचा (आश्रम) मिलाफ आहे. निसर्गावरच आधारित इथला अभ्यास, शिक्षण असे सारे काही आहे. चाकोरीबद्ध शिक्षण देण्याऐवजी मुलांची विविध कौशल्ये-गुणवत्ता विकसित करत त्यातून एकूण समाजाचाच विकास साधण्याचा प्रयत्न या प्रयोगशाळेतून केला जातो. इथे आलो की संस्थेच्या डोंबवजा खोल्यांपासून ते मुलांनीच विकसित केलेल्या विविध तंत्र कौशल्यांपर्यंतचा साराच प्रवास थक्क करून सोडतो. शेती, पाणी, हवामान, पशुपालन, गृह, आरोग्य, अभियांत्रिकी या साऱ्याच क्षेत्रातील प्रयोग संशोधन आणि कार्यानुभवात मुलांप्रमाणेच आजूबाजूच्या शेतकऱ्यांचाही सहभाग असतो. ग्रामीण विकासावर कुठेतरी चर्चा-व्याख्याने झोडण्या-ऐकण्यापेक्षा अशा एखाद्या उपक्रमाला भेट दिली की डोळे उघडतात, पाय जमिनीवर येतात आणि हात मदतीसाठी धावतात! असे पर्यटन आपल्याला समृद्ध करण्याबरोबरच संवेदनशील करत जाते! पाबळला जाण्यासाठी पुण्यापासून शिक्रापुर पर्यंत बसेस उपलब्ध आहेत. तेथून पुढे खाजगी वाहनांचा आधार घ्यावा लागेल. स्वत:चे वाहन असेल तर अगदी उत्तम आहे.
इतिहासातील अनेक पात्रे वर्तमानाला अद्याप निटशी उलगडलेली नाहीत. अनेकदा अशा पात्रांचा खरा इतिहास समजण्याऐवजी त्यांच्या विषयीच्या रंजक कहाण्याच जास्त परिचित झालेल्या असतात. थोरल्या बाजीरावांच्या मस्तानीचा उल्लेख यामध्ये खास करावा लागेल. मस्तानी कोण, कुठली, बाजीरावाबद्दलची तिची निष्ठा, तिचा मुलगा समशेर बहाद्दरनेही पेशव्यांबरोबर पानिपतच्या रणांगणावर पराक्रम गाजवत सोडलेला प्राण, हा सारा इतिहास कुणाच्या गावीही नसतो पण त्याऐवजी तिचे सौंदर्य आणि तिच्या गळ्यातून उतरताना दिसणारा रंगलेल्या विडय़ाचा रस..! या असल्या अतिरंजित कथा मात्र सर्वत्र परिचित असतात. असो, एकूणच पेशवाईतील या पात्राभोवतीचे तत्कालीन गूढ अद्याप कायम आहे.
इतिहास जे काही थोडेफार सांगतो त्यानुसार बुंदेलखंडचा राजा छत्रसालची ही मुलगी! इसवी सन १७२९ च्या सुमारास बाजीरावांच्या आयुष्यात ती आली. या दोघांमधील प्रेम जसे फुलत गेले तशी पुण्याच्या शनिवार वाडय़ावरही अनेक वादळे उठू लागली. बाजीराव-मस्तानीच्या या नात्यास आप्तेष्टांपासून ते धर्ममरतडांपर्यंत अनेकांचा उघड विरोध झाला. पुढे हा विरोध आणि ताणापासून मस्तानीला दूर ठेवण्यासाठीच बाजीरावाने तिला शिरूर तालुक्यातील केंदूर, पाबळ आणि लोणी (ता. आंबेगाव) ही तीन गावे इनाम दिली. यातील पाबळला तिच्यासाठी चार बुरुजांची एक बळकट गढीही बांधली. एकूणच या प्रखर विरोधातही बाजीरावाने मस्तानीला अंतर दिले नाही. अशातच उत्तरेत एका मोहिमेवर गेलेले असताना कुठल्याशा आजाराने बाजीरावांना घेरले आणि यात २८ एप्रिल १७४० रोजी नर्मदेच्या दक्षिणतिरी रावेरला त्यांचे निधन झाले. बाजीराव गेले पण जीवन मात्र मस्तानीचेच संपले! त्यांच्या मृत्यूची वार्ता समजताच ‘जेथे राया तेथे मी’ असे म्हणत या मस्तानीनेही पाबळच्या या गढीत आपला प्राण सोडला! गावाबाहेर जिथे तिच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले त्या जागी तिची समाधी बांधण्यात आली.
जिवंतपणी जिची उपेक्षा झाली त्या मस्तानीच्या वाटेला मृत्यूनंतरही फक्त उपेक्षाच आली. ना तिच्या प्रेमाची कदर कोणी केली ना तिच्या मृत्यूची! मस्तानी पाठोपाठ तिची ही वास्तूही बेवारस झाली. दिवसामागे तटबंदीचे दगडचिरे निघू लागले. पुढे तर तिला नावे ठेवणाऱ्यांनीच तिच्या या गढीच्या दगड मातीने स्वत:ची घरे बांधली. आज ही गढी पूर्णपणे नामशेष होऊन तिचे खिंडार बनले आहे. या खिंडारात नाही म्हणायला तो अखेरचा एक बुरूज कसाबसा शिल्लक आहे. आता ही जागाही कोणीतरी बळकावण्यापूर्वीच तिथे या मस्तानीच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ काही करता आले तरच पाबळच्या इतिहासाला काही अर्थ राहील. गढीप्रमाणे समाधीचीही व्यथा! गावाबाहेर रानात असलेल्या या समाधी भोवतीच्या भिंती ढासळल्या आहेत. भोवताली झाडा-झुडपांचे रान माजले आहे. हे सारे कमी होते म्हणून की काय मध्यंतरी गुप्तधनाच्या लालसेपोटी कुणीतरी माथेफिरूने या समाधीचीच तोडफोड केली. दुर्दैवाचे हे फेरे मस्तानीच्या मृत्यूनंतरही तिला असे छळत राहिले. खरे तर सारा आमच्याच इतिहासाचा धागा. त्याचेही तितक्याच संवेदनशील हातांनी संरक्षण करण्याची गरज आहे. पण ना आमच्याकडे असे हात आहेत ना तसे मन ! नाही म्हणायला एक दिव्याचा खांब या समाधीजवळ अद्याप निष्ठेने उभा आहे आणि समाधीवरील दगडी कुंडीतील जाईचा वेल गेली कित्येक वर्षे मस्तानीच्या प्रेमाचा दरवळ पसरवत फुलतो आहे.
पाबळचा मस्तानीचा हा सारा इतिहास जसा आपल्यासमोर व्यथा बनून पुढे येतो. त्याचप्रमाणे इथल्या भूगोलाने मात्र गेल्या पाच-पंचवीस वर्षांत एक नवी कथा जन्माला घातली आहे. पाबळचा भोवताल हा तसा पूर्णपणे रखरखीत, पाण्यावाचून करपलेला माळ! अशा या माळावर १९८३ च्या सुमारास डॉ. श्रीनाथ कलबाग नावाचा एक व्रतस्थ अवतरला. शिक्षण, कौशल्य आणि कर्तबगारीमुळे देश-विदेशातील सर्व आकर्षणांना लाथ मारत त्याने इथे पाय रोवले! ग्रामविकासाचे ध्येय आणि तेही प्रयोगशील शिक्षणातून! या एकाच ध्यासातून या कर्मवीराने इथे एक प्रयोगशाळाच उभी केली- विज्ञान आश्रम! जिला भेट देण्यासाठी देश-विदेशातून अनेक अभ्यासक-संशोधक आणि सामान्य पर्यटक इथे येत असतात.
संस्थेच्या नावातच आधुनिकता (विज्ञान) आणि परंपरेचा (आश्रम) मिलाफ आहे. निसर्गावरच आधारित इथला अभ्यास, शिक्षण असे सारे काही आहे. चाकोरीबद्ध शिक्षण देण्याऐवजी मुलांची विविध कौशल्ये-गुणवत्ता विकसित करत त्यातून एकूण समाजाचाच विकास साधण्याचा प्रयत्न या प्रयोगशाळेतून केला जातो. इथे आलो की संस्थेच्या डोंबवजा खोल्यांपासून ते मुलांनीच विकसित केलेल्या विविध तंत्र कौशल्यांपर्यंतचा साराच प्रवास थक्क करून सोडतो. शेती, पाणी, हवामान, पशुपालन, गृह, आरोग्य, अभियांत्रिकी या साऱ्याच क्षेत्रातील प्रयोग संशोधन आणि कार्यानुभवात मुलांप्रमाणेच आजूबाजूच्या शेतकऱ्यांचाही सहभाग असतो. ग्रामीण विकासावर कुठेतरी चर्चा-व्याख्याने झोडण्या-ऐकण्यापेक्षा अशा एखाद्या उपक्रमाला भेट दिली की डोळे उघडतात, पाय जमिनीवर येतात आणि हात मदतीसाठी धावतात! असे पर्यटन आपल्याला समृद्ध करण्याबरोबरच संवेदनशील करत जाते! पाबळला जाण्यासाठी पुण्यापासून शिक्रापुर पर्यंत बसेस उपलब्ध आहेत. तेथून पुढे खाजगी वाहनांचा आधार घ्यावा लागेल. स्वत:चे वाहन असेल तर अगदी उत्तम आहे.
http://maharastramandirbynikhilaghade.blogspot.com
No comments:
Post a Comment