बेडसे लेणी
सबंध भारतात एकूण १२०० लेणी आहेत. पैकी हजारहून अधिक एकटय़ा महाराष्ट्रात आहेत. पण यातली अनेक शैलगृहे ही दुर्गम डोंगर-दऱ्यांमध्ये, उंच कडय़ाकपारीत दडलेली असल्याने सामान्यांपासून आजवर ती तुटलेली, अपरिचित अशी राहिलीत. कामशेतजवळचे ऐन पवन मावळातील बेडसे लेणेही असेच पर्यटकांच्या वर्दळीपासून दूर, अनवट!
पुणे- मुंबई महामार्गावरील कामशेतहून पवना धरणाकडे एक वाट गेली आहे. बेडशाकडे येण्यासाठी या वाटेवरच असलेल्या करुंज गावी उतरायचे. कामशेतपासून हे अंतर आठ किलोमीटर! इथे येण्यासाठी पवनानगरकडे धावणाऱ्या एसटी बस, जीप सोयीच्या पडतात. या करुंज गावच्या पाठीमागे असलेल्या डोंगरातच ही बेडसे लेणी! पायथ्याच्या बेडसे गावात पोहोचलो की हे लेणे दिसू लागते. एकुटवाणे, एखाद्या व्रतस्थ संन्याशाप्रमाणे डोंगरकडय़ाच्या उंच जागी बसल्यासारखे! पायथ्याच्या या गावावरूनच या लेण्यालाही बेडसे नाव मिळाले. पण याचा अनेकजण ‘बेडसा’ असा चुकीचा उल्लेख करतात. इंग्रज येऊन गेले पण त्यांनी आमच्या अनेक गावांच्या नावामागचे हे मात्रे खाऊन त्याला काने घातले. खरेतर त्यांनी चुकीचे उच्चार, त्यानुसार पुढे चुकीचे स्पेलिंग तयार केले आणि मग हीच चुकीची नावे आम्हीही धारण केली. असो. अध्र्याएक तासात हा डोंगर चढून आपण त्या शैलगृहाच्या प्रांगणात येतो. दक्षिणोत्तर शंभर-दोनशे मीटर लांबीच्या त्या कातळकडय़ात खोदलेला लेण्यांचा हा छोटासा गट! एक चैत्यगृह, काही विहार, खोदीव स्तूप, पाण्याची कुंडे असा हा सारा बेडशाचा ऐवज. सकाळी-सकाळी आलो, की हा सारा देखावा उगवत्या सूर्यकिरणांनी झळाळून निघालेला असतो. या प्रकाशवाटेवरच स्वार होत मग हे शिल्प पाहण्यास निघावे.
इसवीसन पूर्व पहिल्या शतकातील हे खोदकाम! याची आजची ओळख जरी बेडसे असली तरी इथल्याच एका लेखातून या लेण्याचे ‘मारकूड’ हे प्राचीन नावही पुढे येते. त्याची ही प्राचीन ओळख काढत मग बेडशाचे एकेक दालन शोधत निघावे. बेडशाला पाहण्यासारखे ते त्याचे चैत्यगृह आणि त्याचा तो आगळा-वेगळा विहार! बेडशाचे हे चैत्यगृह बाहेरून नीटसे दिसत नाही. कारण ते खोदत असतानाच त्याच्या पुढय़ातील कातळ तसाच ठेवला. तत्कालिन कलाकारांनी बहुधा छताकडील काम करण्यास आधार मिळावा म्हणून तो असाच ठेवला असेल. पण त्यामुळेच ही लेणी कशी खोदली जायची याची कल्पना येते. रायगडावरील छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दरबारातही एका कोपऱ्यात कातळाचा एक भाग असाच तासायचा ठेवला आहे. ही अशी उणीव तेव्हाच्या कर्तृत्त्वाची जाणीव देते. अनेकदा हा एवढा अवाढव्य उपसलेला दगड कुठे टाकला असेल अशा प्रश्न पडतो. बहुधा तो अन्यत्र बांधकामासाठीही वापरला जात असेल. पण बेडशाच्या चढाईत शेवटच्या वळणावर डाव्या हातास मातीखाली दगडांच्या छिलक्यांचा एक मोठा थर आढळून आला. इथे केलेल्या पायरी मार्गामुळे उघडय़ा पडलेल्या या थरातील हे तुकडे नि:संशय वरील लेण्यातील! खडकाआड दडलेल्या या चैत्यगृहात पाऊल टाकताक्षणीच त्याच्या भव्यतेने बुजायला होते. बाहेरून अर्धवट भासणारे हे लेणे इथे आल्यावर एका भव्य वास्तुअलंकाराचे रूप घेते.
तब्बल अठ्ठावीस फूट उंचीचे हे दालन! दर्शनी चार खांबांवर आधारित व्हरांडा, बाजूच्या भिंतीत खोल्या आणि या व्हरांडय़ापाठीमागे कातळातच खोलवर कोरलेले चैत्यगृह! पण या साऱ्यातही लक्ष स्थिरावते ते त्या समोरील भव्य-दिव्य स्तंभांवर! मध्यभागी दोन पूर्ण आणि बाजूला दोन अर्धव्यक्त अशा या खांबांनी जणू हा तीस फूट लांब आणि १२ फूट रूंदीचा सारा व्हरांडाच तोलून धरला आहे. हे खांब पायापासून थेट छताला भिडलेले. हर्मिकेचा चौथरा, त्यावर ते भले मोठे घट आणि त्यातून बाहेर पडलेले अष्टकोनी खांब; शिरोभागी पुन्हा जमिनीच्या दिशेने उमललेल्या कमळाची रचना, त्यावर आरपार खोदलेल्या चौरंगात रायआवळ्याच्या आकाराचा आमलक आणि शेवटी छताकडे पुन्हा एकदा हर्मिकेच्या चौथऱ्यावर हत्ती, घोडा, बैल या पशूंवर स्वार स्त्री-पुरुषांच्या जोडय़ा! हे स्तंभ म्हणजे एखादे स्वतंत्र लेणेच! एखाद्या नाजूक दागिन्याप्रमाणे त्यांना घडवले-सजवले आहे.
घोटून गोलाई दिलेल्या त्या घटांवर सुरुवातीस लक्ष जाते. कुंभाराने चाकावर आकार देत घडवावेत असे हे कातळातील घट! केवळ छिन्नी-हातोडय़ाने त्याला कसा आकार दिला असेल? त्याचे गळ्याकडील काठ कसे घडविले असतील? सारेच प्रश्न त्या काळावर स्वार झालेले! घटात उभे केलेले खांब दाखविण्याची ही कल्पना मात्र दैनंदिन व्यवहारातून आलेली. कुठल्याही लाकडी खांब-पायांना कीड-वाळवी लागू नये म्हणून त्याचा जमिनीशी असणारा थेट संपर्क तोडत ते भांडय़ात (घट) ठेवण्याची प्रथा आपल्याकडे खूप जुनी आहे. प्रारंभीच्या लेण्यांवर या बांधीव स्थापत्याचा मोठा प्रभाव होता. त्याअंतर्गतच या कल्पनेनेही इथे स्थान मिळवले. या खांबांच्या शीर्षभागावर उमलत्या कमळाची टोपी चढवलेली आहे. यातील प्रत्येक दल हे स्वतंत्र अगदी त्याच्या त्या मधल्या फुगीर शिरेसह दाखवले आहे. किती संवेदनशील हे हात आणि त्यामागचे मनही! या स्तंभांच्या शिरोभागी असलेल्या पशूंच्या आणि त्यावरील स्त्री-पुरुषांच्या जोडय़ा तर अफलातून आहेत. घोडा, हत्ती आणि बैलांच्या या जोडय़ा आणि त्यावर स्वार स्त्री आणि पुरुष! अतिशय रेखीव, प्रमाणबद्ध आणि सुंदर असे हे शिल्पकाम! यातील प्राणी तर हुबेहूब वाटतात. सहज आणि नैसर्गिक असे त्यांचे हावभाव! यातील घोडय़ांना लगाम नाही, अंगावर जीन नाही. बहुधा हे अपुरे काम रंगकामातून दाखवले जात असावे. इथल्या हत्तींना सुळे नाहीत, पण त्याजागी खोबणी केलेल्या दिसतात, ज्यावरून तिथे खरेखुरे हस्तीदंत बसविले जात असावेत. या प्राण्यांवर स्वार स्त्री-पुरुषही तेवढेच सजीव! त्यांचे सौष्ठव, डोळ्यातील सौंदर्य, अंगावरील मोजकेच पण उठावदार दागिने, आगळी वेशभूषा हे सारेच पाहण्यासारखे! यातील स्त्री-पुरुषांचे हात वरच्या कातळाला टेकलेले आहेत. जणू त्या प्राण्यांच्या हालचालीनेच त्यांनी स्वत:ला सावरण्यासाठी हा आधार घेतलाय. वेरूळची ख्याती जशी त्याच्या ‘केलास’मध्ये तशी बेडशाची कीर्ती त्याच्या या स्तंभांमध्ये!
बेडशातील हे विशेष स्तंभ मौर्य शैलीतील! त्यांना पर्सिपोलिटन धर्तीचे स्तंभ असेही म्हणतात. ‘पर्सिपोलिस’ हे इराणमधील एक प्राचीन शहर आणि तिथले हे पर्सिपोलिटन स्तंभ! तिथल्या संस्कृतीचा प्रभाव मौर्याच्या कलेवर आणि पुढे याच शैलीची छाया बेडशाच्या या खांबांवर पडली. कुठे हा इराण, कुठे त्या मौर्याचे राज्य आणि कुठे हे कामशेत जवळचे बेडसे लेणे! संस्कृतीची ही सरिता कुठून कुठे वाहत असते, गंमतच आहे! व्हरांडय़ाच्या अन्य भागावरही चैत्यकमानी, वेदिकापट्टींचे नक्षीकाम केलेले. या व्हरांडय़ातच भोवतीच्या भिंतीत प्रत्येकी दोन खोल्या काढल्या आहेत. यातील डावीकडील एका खोलीचे काम अपुरेच आहे. उर्वरित खोल्या मात्र ओटय़ांसह खोदून तयार! पैकी उजवीकडच्या एका खोलीच्या द्वारपट्टीवर एक लेख आहे. ‘नासिकतो अनदस सेठीस पुतस पुसणकस दानं’ अर्थ असा, की नासिकचा कुणी श्रेष्ठी आनंदच्या मुलाने याचे दान दिले. या लेखात आजच्या नाशिक शहराचा प्राचीन उल्लेख मिळतो. यातील श्रेष्ठी म्हणजे कुणी व्यापारी आहे. या श्रेष्ठीवरूनच व्यापाऱ्यांच्या नावामागे आज लागणारा ‘शेठ’ हा शब्द तयार झाला आहे. इतिहासातील हे लेख, पण वर्तमानाला हे असे अनेक तपशील पुरवत असतात. मुख्य चैत्यगृहाच्या दाराशी असलेल्या भिंतीच्या वरच्या बाजूस पिंपळपानाची ती मोठी कमान कोरली आहे. पुन्हा खाली तीन चैत्यकमानी कोरलेल्या. यातील मधल्या आणि डावीकडील कमानी खालून चैत्यगृहात जाण्याचे मार्ग, तर उजवीकडच्या कमानीखाली छोटय़ा-छोटय़ा छिद्रांच्या नक्षीतून एक सुंदर गवाक्ष कोरलेले! यातील प्रत्येक चैत्यकमानीमध्ये पुन्हा फुला-पानांची सुंदर नक्षी गुंफलेली! व्हरांडय़ातील या शिल्पकामाचा ताण घेऊन प्रत्यक्ष चैत्यगृहात यावे तो या भव्यतेला गुढता प्राप्त होते. गजपृष्ठाकृती छत, त्याच्यातून निघालेल्या त्या सव्वीस खांबांची ती प्रदक्षिणा, तिच्या मधोमध पाठीमागे तो चैतन्याचा अंश असलेला स्तूप! या स्तूपावर त्यावेळेच्या लाकडी छत्रावलीचा खांब आणि त्यावरील कमळाचे छत्र अद्याप शाबूत! चैत्यगृहातील सुरुवातीचे दोन खांब सोडले तर उर्वरित सर्व अष्टकोनी. यातील उजवीकडच्या काही खांबांवर कमळ, चक्र, त्रिरत्न आदी शुभचिन्हे कोरली आहेत. चैत्यगृहातील ध्वनी नाद ऐकण्यासाठी आम्ही मंत्रांचा उच्चार केला आणि अद्भुत असा प्रतिध्वनी उमटू लागला. त्या प्रतिध्वनी मुळे मन मोहरून निघाले.
बेडशाच्या छतालाही लाकडी तुळया होत्या. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपर्यंत शाबूत असलेल्या या तुळया पुढे चोरल्या गेल्या. प्राचीन वास्तूंमधील साहित्याची अशी चोराचोरी आमच्याकडे फार जुनी. नशीब हे, की कातळात कोरलेले हे खांब वगैरे पळविता येत नाहीत. बेडशाच्या या चैत्यगृहात सुंदर चित्रकामही होते. त्याचे काही अंश इथल्या भिंती-खांबांवर आजही दिसतात. १८६१ पर्यंत हा प्राचीन चित्रांचा ठेवा शाबूत होता. असे म्हणतात, त्यावर्षी कुणी मोठा इंग्रज अधिकारी ही लेणी पाहण्यास येणार होता. मग त्याच्यासाठी साफसफाईचे हुकूम सुटले आणि मग स्थानिक सरकारी लोकांनी ही लेणीच साफ केली. यामध्ये त्या जीर्ण पापुद्रय़ावर कशीबशी तग धरून असलेली चित्रेही पार खरवडून काढली. काय म्हणावे आता? त्या गोऱ्या साहेबाने इथे आल्यावर कपाळाला हात लावला असेल हे वेगळे सांगायला नको. या चैत्यगृहाशिवाय बेडशाचा विहारही आगळा-वेगळा! चैत्यगृहाप्रमाणे त्याची चापाकार रचना आणि भोवतीने खोल्या! वेदिकापट्टी आणि चैत्याकार कमानींनी या सर्व खोल्या एकमेकांना जोडलेल्या. या प्रत्येकात झोपण्याचे बाक, कप्पे अशी योजना. पण यातील उजवीकडच्या एका खोलीत झोपण्याच्या बाकातच तिजोरीप्रमाणे (लॉकर) दोन मोठाल्या कप्प्यांची अनोखी रचना केली आहे. पण मग सर्वपरित्यागाचे तत्त्वज्ञान सांगणाऱ्या या वास्तूत धनसंचयाची रचना कशी हेही एक नवलच!
बेडशाच्या या लेणीच्या बाह्य़ बाजूस ओळीने थंडगार-मधुर पाण्याची कुंडे, बसण्यासाठी ओटे खोदलेले आहेत. यातील एका कुंडावर त्याच्या दानधर्माचा लेखही आहे. याशिवाय दोन स्तूपही कोरलेले आहेत. निसर्गरम्य परिसर, पर्यटकांची अगदी अपवादात्मक हजेरी या साऱ्यामुळे इथे या लेणीत सदैव निरव शांतता नांदत असते. त्यातच पुरातत्त्व विभागाच्या कर्मचाऱ्याने हा सारा परिसरही स्वच्छ नेटका ठेवला आहे. बेडशाला आजवर अनेकदा आलो. कधी त्याच्यासाठी तर कधी पुढे तुंग-तिकोन्याच्या दुर्गभ्रमंतीसाठी! एक अपूर्व अशी इसवीसन पूर्व पहिल्या शतकातील कोरीव लेणी पाहण्याचा आनंद ही अपूर्वच असतो.
पुणे- मुंबई महामार्गावरील कामशेतहून पवना धरणाकडे एक वाट गेली आहे. बेडशाकडे येण्यासाठी या वाटेवरच असलेल्या करुंज गावी उतरायचे. कामशेतपासून हे अंतर आठ किलोमीटर! इथे येण्यासाठी पवनानगरकडे धावणाऱ्या एसटी बस, जीप सोयीच्या पडतात. या करुंज गावच्या पाठीमागे असलेल्या डोंगरातच ही बेडसे लेणी! पायथ्याच्या बेडसे गावात पोहोचलो की हे लेणे दिसू लागते. एकुटवाणे, एखाद्या व्रतस्थ संन्याशाप्रमाणे डोंगरकडय़ाच्या उंच जागी बसल्यासारखे! पायथ्याच्या या गावावरूनच या लेण्यालाही बेडसे नाव मिळाले. पण याचा अनेकजण ‘बेडसा’ असा चुकीचा उल्लेख करतात. इंग्रज येऊन गेले पण त्यांनी आमच्या अनेक गावांच्या नावामागचे हे मात्रे खाऊन त्याला काने घातले. खरेतर त्यांनी चुकीचे उच्चार, त्यानुसार पुढे चुकीचे स्पेलिंग तयार केले आणि मग हीच चुकीची नावे आम्हीही धारण केली. असो. अध्र्याएक तासात हा डोंगर चढून आपण त्या शैलगृहाच्या प्रांगणात येतो. दक्षिणोत्तर शंभर-दोनशे मीटर लांबीच्या त्या कातळकडय़ात खोदलेला लेण्यांचा हा छोटासा गट! एक चैत्यगृह, काही विहार, खोदीव स्तूप, पाण्याची कुंडे असा हा सारा बेडशाचा ऐवज. सकाळी-सकाळी आलो, की हा सारा देखावा उगवत्या सूर्यकिरणांनी झळाळून निघालेला असतो. या प्रकाशवाटेवरच स्वार होत मग हे शिल्प पाहण्यास निघावे.
इसवीसन पूर्व पहिल्या शतकातील हे खोदकाम! याची आजची ओळख जरी बेडसे असली तरी इथल्याच एका लेखातून या लेण्याचे ‘मारकूड’ हे प्राचीन नावही पुढे येते. त्याची ही प्राचीन ओळख काढत मग बेडशाचे एकेक दालन शोधत निघावे. बेडशाला पाहण्यासारखे ते त्याचे चैत्यगृह आणि त्याचा तो आगळा-वेगळा विहार! बेडशाचे हे चैत्यगृह बाहेरून नीटसे दिसत नाही. कारण ते खोदत असतानाच त्याच्या पुढय़ातील कातळ तसाच ठेवला. तत्कालिन कलाकारांनी बहुधा छताकडील काम करण्यास आधार मिळावा म्हणून तो असाच ठेवला असेल. पण त्यामुळेच ही लेणी कशी खोदली जायची याची कल्पना येते. रायगडावरील छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दरबारातही एका कोपऱ्यात कातळाचा एक भाग असाच तासायचा ठेवला आहे. ही अशी उणीव तेव्हाच्या कर्तृत्त्वाची जाणीव देते. अनेकदा हा एवढा अवाढव्य उपसलेला दगड कुठे टाकला असेल अशा प्रश्न पडतो. बहुधा तो अन्यत्र बांधकामासाठीही वापरला जात असेल. पण बेडशाच्या चढाईत शेवटच्या वळणावर डाव्या हातास मातीखाली दगडांच्या छिलक्यांचा एक मोठा थर आढळून आला. इथे केलेल्या पायरी मार्गामुळे उघडय़ा पडलेल्या या थरातील हे तुकडे नि:संशय वरील लेण्यातील! खडकाआड दडलेल्या या चैत्यगृहात पाऊल टाकताक्षणीच त्याच्या भव्यतेने बुजायला होते. बाहेरून अर्धवट भासणारे हे लेणे इथे आल्यावर एका भव्य वास्तुअलंकाराचे रूप घेते.
तब्बल अठ्ठावीस फूट उंचीचे हे दालन! दर्शनी चार खांबांवर आधारित व्हरांडा, बाजूच्या भिंतीत खोल्या आणि या व्हरांडय़ापाठीमागे कातळातच खोलवर कोरलेले चैत्यगृह! पण या साऱ्यातही लक्ष स्थिरावते ते त्या समोरील भव्य-दिव्य स्तंभांवर! मध्यभागी दोन पूर्ण आणि बाजूला दोन अर्धव्यक्त अशा या खांबांनी जणू हा तीस फूट लांब आणि १२ फूट रूंदीचा सारा व्हरांडाच तोलून धरला आहे. हे खांब पायापासून थेट छताला भिडलेले. हर्मिकेचा चौथरा, त्यावर ते भले मोठे घट आणि त्यातून बाहेर पडलेले अष्टकोनी खांब; शिरोभागी पुन्हा जमिनीच्या दिशेने उमललेल्या कमळाची रचना, त्यावर आरपार खोदलेल्या चौरंगात रायआवळ्याच्या आकाराचा आमलक आणि शेवटी छताकडे पुन्हा एकदा हर्मिकेच्या चौथऱ्यावर हत्ती, घोडा, बैल या पशूंवर स्वार स्त्री-पुरुषांच्या जोडय़ा! हे स्तंभ म्हणजे एखादे स्वतंत्र लेणेच! एखाद्या नाजूक दागिन्याप्रमाणे त्यांना घडवले-सजवले आहे.
घोटून गोलाई दिलेल्या त्या घटांवर सुरुवातीस लक्ष जाते. कुंभाराने चाकावर आकार देत घडवावेत असे हे कातळातील घट! केवळ छिन्नी-हातोडय़ाने त्याला कसा आकार दिला असेल? त्याचे गळ्याकडील काठ कसे घडविले असतील? सारेच प्रश्न त्या काळावर स्वार झालेले! घटात उभे केलेले खांब दाखविण्याची ही कल्पना मात्र दैनंदिन व्यवहारातून आलेली. कुठल्याही लाकडी खांब-पायांना कीड-वाळवी लागू नये म्हणून त्याचा जमिनीशी असणारा थेट संपर्क तोडत ते भांडय़ात (घट) ठेवण्याची प्रथा आपल्याकडे खूप जुनी आहे. प्रारंभीच्या लेण्यांवर या बांधीव स्थापत्याचा मोठा प्रभाव होता. त्याअंतर्गतच या कल्पनेनेही इथे स्थान मिळवले. या खांबांच्या शीर्षभागावर उमलत्या कमळाची टोपी चढवलेली आहे. यातील प्रत्येक दल हे स्वतंत्र अगदी त्याच्या त्या मधल्या फुगीर शिरेसह दाखवले आहे. किती संवेदनशील हे हात आणि त्यामागचे मनही! या स्तंभांच्या शिरोभागी असलेल्या पशूंच्या आणि त्यावरील स्त्री-पुरुषांच्या जोडय़ा तर अफलातून आहेत. घोडा, हत्ती आणि बैलांच्या या जोडय़ा आणि त्यावर स्वार स्त्री आणि पुरुष! अतिशय रेखीव, प्रमाणबद्ध आणि सुंदर असे हे शिल्पकाम! यातील प्राणी तर हुबेहूब वाटतात. सहज आणि नैसर्गिक असे त्यांचे हावभाव! यातील घोडय़ांना लगाम नाही, अंगावर जीन नाही. बहुधा हे अपुरे काम रंगकामातून दाखवले जात असावे. इथल्या हत्तींना सुळे नाहीत, पण त्याजागी खोबणी केलेल्या दिसतात, ज्यावरून तिथे खरेखुरे हस्तीदंत बसविले जात असावेत. या प्राण्यांवर स्वार स्त्री-पुरुषही तेवढेच सजीव! त्यांचे सौष्ठव, डोळ्यातील सौंदर्य, अंगावरील मोजकेच पण उठावदार दागिने, आगळी वेशभूषा हे सारेच पाहण्यासारखे! यातील स्त्री-पुरुषांचे हात वरच्या कातळाला टेकलेले आहेत. जणू त्या प्राण्यांच्या हालचालीनेच त्यांनी स्वत:ला सावरण्यासाठी हा आधार घेतलाय. वेरूळची ख्याती जशी त्याच्या ‘केलास’मध्ये तशी बेडशाची कीर्ती त्याच्या या स्तंभांमध्ये!
बेडशातील हे विशेष स्तंभ मौर्य शैलीतील! त्यांना पर्सिपोलिटन धर्तीचे स्तंभ असेही म्हणतात. ‘पर्सिपोलिस’ हे इराणमधील एक प्राचीन शहर आणि तिथले हे पर्सिपोलिटन स्तंभ! तिथल्या संस्कृतीचा प्रभाव मौर्याच्या कलेवर आणि पुढे याच शैलीची छाया बेडशाच्या या खांबांवर पडली. कुठे हा इराण, कुठे त्या मौर्याचे राज्य आणि कुठे हे कामशेत जवळचे बेडसे लेणे! संस्कृतीची ही सरिता कुठून कुठे वाहत असते, गंमतच आहे! व्हरांडय़ाच्या अन्य भागावरही चैत्यकमानी, वेदिकापट्टींचे नक्षीकाम केलेले. या व्हरांडय़ातच भोवतीच्या भिंतीत प्रत्येकी दोन खोल्या काढल्या आहेत. यातील डावीकडील एका खोलीचे काम अपुरेच आहे. उर्वरित खोल्या मात्र ओटय़ांसह खोदून तयार! पैकी उजवीकडच्या एका खोलीच्या द्वारपट्टीवर एक लेख आहे. ‘नासिकतो अनदस सेठीस पुतस पुसणकस दानं’ अर्थ असा, की नासिकचा कुणी श्रेष्ठी आनंदच्या मुलाने याचे दान दिले. या लेखात आजच्या नाशिक शहराचा प्राचीन उल्लेख मिळतो. यातील श्रेष्ठी म्हणजे कुणी व्यापारी आहे. या श्रेष्ठीवरूनच व्यापाऱ्यांच्या नावामागे आज लागणारा ‘शेठ’ हा शब्द तयार झाला आहे. इतिहासातील हे लेख, पण वर्तमानाला हे असे अनेक तपशील पुरवत असतात. मुख्य चैत्यगृहाच्या दाराशी असलेल्या भिंतीच्या वरच्या बाजूस पिंपळपानाची ती मोठी कमान कोरली आहे. पुन्हा खाली तीन चैत्यकमानी कोरलेल्या. यातील मधल्या आणि डावीकडील कमानी खालून चैत्यगृहात जाण्याचे मार्ग, तर उजवीकडच्या कमानीखाली छोटय़ा-छोटय़ा छिद्रांच्या नक्षीतून एक सुंदर गवाक्ष कोरलेले! यातील प्रत्येक चैत्यकमानीमध्ये पुन्हा फुला-पानांची सुंदर नक्षी गुंफलेली! व्हरांडय़ातील या शिल्पकामाचा ताण घेऊन प्रत्यक्ष चैत्यगृहात यावे तो या भव्यतेला गुढता प्राप्त होते. गजपृष्ठाकृती छत, त्याच्यातून निघालेल्या त्या सव्वीस खांबांची ती प्रदक्षिणा, तिच्या मधोमध पाठीमागे तो चैतन्याचा अंश असलेला स्तूप! या स्तूपावर त्यावेळेच्या लाकडी छत्रावलीचा खांब आणि त्यावरील कमळाचे छत्र अद्याप शाबूत! चैत्यगृहातील सुरुवातीचे दोन खांब सोडले तर उर्वरित सर्व अष्टकोनी. यातील उजवीकडच्या काही खांबांवर कमळ, चक्र, त्रिरत्न आदी शुभचिन्हे कोरली आहेत. चैत्यगृहातील ध्वनी नाद ऐकण्यासाठी आम्ही मंत्रांचा उच्चार केला आणि अद्भुत असा प्रतिध्वनी उमटू लागला. त्या प्रतिध्वनी मुळे मन मोहरून निघाले.
बेडशाच्या छतालाही लाकडी तुळया होत्या. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपर्यंत शाबूत असलेल्या या तुळया पुढे चोरल्या गेल्या. प्राचीन वास्तूंमधील साहित्याची अशी चोराचोरी आमच्याकडे फार जुनी. नशीब हे, की कातळात कोरलेले हे खांब वगैरे पळविता येत नाहीत. बेडशाच्या या चैत्यगृहात सुंदर चित्रकामही होते. त्याचे काही अंश इथल्या भिंती-खांबांवर आजही दिसतात. १८६१ पर्यंत हा प्राचीन चित्रांचा ठेवा शाबूत होता. असे म्हणतात, त्यावर्षी कुणी मोठा इंग्रज अधिकारी ही लेणी पाहण्यास येणार होता. मग त्याच्यासाठी साफसफाईचे हुकूम सुटले आणि मग स्थानिक सरकारी लोकांनी ही लेणीच साफ केली. यामध्ये त्या जीर्ण पापुद्रय़ावर कशीबशी तग धरून असलेली चित्रेही पार खरवडून काढली. काय म्हणावे आता? त्या गोऱ्या साहेबाने इथे आल्यावर कपाळाला हात लावला असेल हे वेगळे सांगायला नको. या चैत्यगृहाशिवाय बेडशाचा विहारही आगळा-वेगळा! चैत्यगृहाप्रमाणे त्याची चापाकार रचना आणि भोवतीने खोल्या! वेदिकापट्टी आणि चैत्याकार कमानींनी या सर्व खोल्या एकमेकांना जोडलेल्या. या प्रत्येकात झोपण्याचे बाक, कप्पे अशी योजना. पण यातील उजवीकडच्या एका खोलीत झोपण्याच्या बाकातच तिजोरीप्रमाणे (लॉकर) दोन मोठाल्या कप्प्यांची अनोखी रचना केली आहे. पण मग सर्वपरित्यागाचे तत्त्वज्ञान सांगणाऱ्या या वास्तूत धनसंचयाची रचना कशी हेही एक नवलच!
बेडशाच्या या लेणीच्या बाह्य़ बाजूस ओळीने थंडगार-मधुर पाण्याची कुंडे, बसण्यासाठी ओटे खोदलेले आहेत. यातील एका कुंडावर त्याच्या दानधर्माचा लेखही आहे. याशिवाय दोन स्तूपही कोरलेले आहेत. निसर्गरम्य परिसर, पर्यटकांची अगदी अपवादात्मक हजेरी या साऱ्यामुळे इथे या लेणीत सदैव निरव शांतता नांदत असते. त्यातच पुरातत्त्व विभागाच्या कर्मचाऱ्याने हा सारा परिसरही स्वच्छ नेटका ठेवला आहे. बेडशाला आजवर अनेकदा आलो. कधी त्याच्यासाठी तर कधी पुढे तुंग-तिकोन्याच्या दुर्गभ्रमंतीसाठी! एक अपूर्व अशी इसवीसन पूर्व पहिल्या शतकातील कोरीव लेणी पाहण्याचा आनंद ही अपूर्वच असतो.
http://maharastramandirbynikhilaghade.blogspot.com
No comments:
Post a Comment