टाहाकारी मंदिर*

टाहाकारी मंदिर .....!

महाराष्ट्रात शैव, वैष्णव पंथांच्या खालोखाल या शक्तिदेवतेचा प्रसारही प्राचीन काळापासून झालेला आहे. कोल्हापूर, तुळजापूर, अंबेजोगाई, माहूरगड ही प्राचीन ‘शक्ति’स्थाने याचीच प्रचिती देतात. या प्राचीन माळेतीलच एककोरीव मणी म्हणजे नगर जिल्ह्य़ातील अकोल्याजवळचे टाहाकारी!
अहमदनगर जिल्ह्याचे काश्मीर म्हणून ओळखला जाणा-या अकोले तालुक्यात अनेक प्राचीन व कलाकुसरीने युक्त मंदिरे आहेत. अकोल्याहून समशेरपूरमार्गे टाहाकारी साधारण वीस किलोमीटरवर. अकोले आणि संगमनेरदोन्ही ठिकाणांहून एस.टी. बसची सोय. खरेतर गावात शिरेपर्यंत टाहाकारी देवीची श्रद्धा कानी येत असते. पण प्रत्यक्ष गावात गेल्यावर मात्र आढळा नदीकाठच्या त्या भव्य, कोरीव मंदिरावरील शिल्पकलेचे गारुडच मनावरआरूढ होते. त्रिदल पद्धतीचा गाभारा, अंतराळ, सभामंडप, मुखमंडप अशी मंदिराची रचना. यातील मुखमंडपच दहा खांबांवर आधारित. यावरूनच मंदिराची भव्यता ध्यानी येते. अध्र्यापर्यंत भिंत. या भिंतीचा बाह्य़ भागआणि या खांबांवर मुक्त हस्ते कोरीव काम केलेले. बाह्य़ भागावर शिव, पार्वती, गणेश, देवी आदी देवता; हत्ती, व्याल, घोडे असे प्राणी. यक्ष-यक्षिणी, अप्सरा, सुरसुंदरी आदी देवगण आणि जोडीने काही मैथुनशिल्पेहीकोरलेली! या मुखमंडपातच भिंतीलगत दगडी कक्षासनांची (बसण्याचे ओटे) रचना केलेली. मुखमंडपातील हे ‘वेरुळ’ पाहत सभामंडपात शिरल्यावर तर हे मंदिर लेणे आणखी विस्तीर्ण होते. बारा खांबांवर आधारित हा मंडप.त्याच्याभोवती पुन्हा तीन दिशांना तीन गर्भगृह. पैकी समोरचे मुख्य! हा मुख्य गाभारा आणि सभामंडपा-दरम्यान पुन्हा अंतराळाची रचना.

मंदिराची ही एकूण रचनाच गुंतागुंतीची! पण थोडेसे शांतपणे, लक्षपूर्वक पाहू लागलो की हा सारा गुंता त्यातली कोरीव कला दाखवत सहज सुटत जातो. सभामंडप आणि अंतराळाच्या खांबावर विविध भौमितिक आकृत्या,यक्ष प्रतिमा आणि देव-देवतांचे मूर्तिकाम केलेले आहे.  सभामंडपाच्या छतावर एकात एक गुंफलेली वर्तुळे आणि मधोमध लटकणारे एक दगडी झुंबर आहे. अंतराळात काही देवकोष्टेही आहेत. मुख्य गाभाऱ्याच्यादरवाजावरही बारीक नक्षीकाम केले असून, त्याच्या शीर्षपट्टीवर गणेशाऐवजी देवीची संकेतमूर्ती स्थापन केली आहे. हे सारेच अफलातून! पण आपल्याकडील देवदर्शनामध्ये या इतक्या सुंदर मंदिरांना काहीच स्थाननसते. त्यामुळे मग या साऱ्या नजाऱ्याकडे दुर्लक्ष करत आपण फक्त त्या अभिषेक आणि हार-तुऱ्यांमध्ये अडकतो. दुर्दैव कुणाचे? आमचे की या जागोजागीच्या संपन्न वारशाचे हेच कळत नाही. मुख्य गाभाऱ्यातील त्याजगदंबेचे दर्शन घेत बाहेर यावे तो तिच्या बाह्य़ भिंतीवरील मूर्तिकाम थक्क करून सोडते. या मंदिराची बाह्य़रचना तारकाकृती आहे. ही भिंत अगदी छोटय़ा-छोटय़ा अंतरावर विविध कोनात दुमडली आहे. या दुमडलेल्याप्रत्येक छोटय़ा भिंतीच्या मध्यावर ओळीने हे मूर्तिकाम केलेले आहे. खरेतर टाहाकारी मंदिराचे हेच मुख्य आकर्षण! या मूर्तिकामात गणेश, शिव-पार्वती, चामुंडा आदी देवतांबरोबरच सुरसुंदरीचे तब्बल बावीस आविष्कारप्रकटले आहेत. सुरसुंदरी म्हणजे देवांगना. देवांच्या खालोखाल त्यांचा मान! त्यांच्या रचना-शैलीतून तत्कालीन कला आणि सौंदर्याचे अनेक आविष्कार उलगडतात. कुठकुठल्या या सुरसुंदरी..! कधी आरशात स्वत:चे सौंदर्यपाहणाऱ्या, कर्णभूषणे घालणाऱ्या, केसात गजरा घालणाऱ्या, केशशृंगार करणाऱ्या अशा - ‘दर्पणा’, तर कुठे नृत्य अवस्थेतील नृत्य सुरसुंदरी! बासरी, मृदंग वाजवणाऱ्या, हाती पक्षी घेतलेल्या शुकसारिका, मुलालाघेतलेल्या मातृमूर्ती अशा या त्रिभंग अवस्थेतील हे नाना सौंदर्याविष्कार! ..असे म्हणतात या सुरसुंदरीचा जन्म समुद्रमंथनातून झाला. खरेखोटे माहीत नाही, पण त्या अमृताचे भाव मात्र आजही त्यांच्या दर्शनी चमकूनजातात!

टाहाकारीचे हे मंदिर पाहिले, की मग त्याच्या निर्माणाच्या काळात उतरावेसे वाटते. या मंदिराची शैली, रचना यावरून ते यादवकालीन नि:संशय! शिवाय या मंदिराशेजारीच आणखी एक मोडकळीस आलेल्या मंदिरावर एकशिलालेख आढळला. ज्यावर साल दिले होते शके १०५० म्हणजेच आजच्या भाषेत इसवी सन ११२८! आणखी काय हवे!

टाहाकारीसारखी अनेक कोरीव शिल्पमंदिरे आज आपल्याकडे खेडोपाडी उपेक्षेचे जीवन जगत आहेत. अशा प्राचीन वास्तूंच्या देखभालीचे काम पाहणाऱ्या पुरातत्त्व विभागाचे त्यांच्याकडे लक्ष नाही तर दरदिवशी ढासळत्याबांधकामाने स्थानिक गावकऱ्यांचे मात्र चित्त लागत नाही. मग यातूनच जीर्णोद्धाराची टूम निघते. निधी जमतो आणि काम सुरू होते. पण शास्त्र-इतिहास सोडून फक्त श्रद्धेतून केले जाणारे हे प्रयोग म्हणजे ‘आजारापेक्षाउपचार जालीम!’ अशा पद्धतीचे ठरतात. टाहाकारीचे हेच दु:ख! एवढय़ा महत्त्वाच्या मंदिरापर्यंत पुरातत्त्व विभाग पोहोचलाच नाही, तेव्हा गावकऱ्यांनीच त्यांचे काम सुरू केले. जुनी, प्राचीन मोडकळीस आलेली शिखरेउतरवली. तिथे नवी अत्यंत विजोड अशी रंगीबेरंगी शिखरे चढवली. एवढा सुंदर मुखमंडप असताना त्यावर पुन्हा ‘आरसीसी’ मंडप घालण्यात आला. अनेक मूर्तीना विनाकारण शेंदूर थापला. आतील भाग रंगरंगोटीनेबटबटीत केला आणि या साऱ्यावर पुन्हा देणगीदारांच्या याद्या, नवे आरसे, झुंबरे असे बरेच काही..! हजार-अकराशे वर्षे जुने-प्राचीन असलेल्या या कोरीव मंदिराचे ऐतिहासिक मोल पार धुळीस मिळवले. टाहाकारीसारखे हेअसले प्रयोग गावोगावी सुरू आहेत आणि सरकार, संबंधित विभाग, तज्ज्ञ मंडळी आणि सुजाण लोकप्रतिनिधी या साऱ्यांनाच याकडे लक्ष द्यायला वेळ नाही! आमच्या गौरवशाली इतिहासाचाच हा भयाण वर्तमान म्हणावाकी काय! असे असले तरी टाहाकारी मंदिर आवर्जून पाहण्यासारखेच आहे. महाराष्ट्रातील प्राचीन ठेवा जपून कसा ठेवता येईल याकडे सगळ्यांनी लक्ष देणे गरजेचे आहे.

http://maharastramandirbynikhilaghade.blogspot.com