जंगलाच्या मध्यभागी असलेले ताडोबा आणि तेलीयाचे निळेशार जलाशय, त्या सभोवताली पसरलेले पानगळीचे उत्कृष्ट वन आणि त्या वनात ठायीठायी आढळणारे असंख्य वन्यप्राणी! ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प म्हणजे निसर्गदेवतेला पडलेले निसर्गस्वप्नच जणू ! येथील तांबड्या मऊसुत मातीच्या रस्त्यावरून सावकाश जात चितळ, भेकर, सांबर, वानरांनी दिलेल्या धोक्याच्या इशारांचा मागोवा घेत ‘त्याला’ शोधणे असो वा पाणवठ्यांच्या परिसरात निश्चल-नि:शब्द रेंगाळत कानोसा घेत ‘त्यांची’ प्रतीक्षा करणे असो, यासारखी उत्कंठा कशातच नसावी. मग अशा संयमित प्रतीक्षेनंतर एका लयीत परंतु संथगतीने पाऊल टाकत झाडीतून बाहेर येणा-या रौद्रसौंदर्यी ‘त्यांचे’ दर्शन झाले की थरारून वाटून जाते, निसर्गदेवता म्हणजे वाघच! हे अनुभव फक्त ताडोबातच !
ताडोबा हे महाराष्ट्रातील पहिले राष्ट्रीय उद्यान. ३१ मार्च १९५५ रोजी ते घोषित झाले. त्याचे क्षेत्रफळ ११६ चौ.कि.मी.इतके आहे. त्यालगत पूर्वीपासूनच चांगले जंगल होते. ब-याच अवधीनंतर २५ फेब्रुवारी १९८६ रोजी ताडोबा भोवतालच्या ५०९ चौ.कि.मी.च्या जंगलाला संरक्षित करून अंधारी अभयारण्याची निर्मिती झाली.
ताडोबाच्या नावात खरा तर मोठा इतिहास दडला आहे. कोणे एकेकाळी या परिसरातील गावप्रमुख तारूबाबा हा वाघाशी मोठ्या धैर्याने लढून मारला गेला. या तारूबाबाचे नाव येथील प्राचीन जलाशयास पडले आणि तलावाभोवतालचे जंगलही त्याच नावाने प्रचलित झाले. कालांतराने ब्रिटिशांच्या काळात या तारूबाबाचे ताडोबा झाले. हा तलाव मात्र नैसर्गिक आहे का कोण्या गोंड राजाने बांधला, कोणास ठाऊक? आता ताडोबा जलाशयालगत एका जुन्या चिंचेच्या झाडाखाली तारूबाबाचे लहानसे देवालय आहे. पूर्वी पंचक्रोशीतील आदिवासी वाजतगाजत तारूबाबाच्या दर्शनाला येत. तेव्हा जानेवारी महिन्यातील प्रत्येक रविवारी येथे लहानशी जत्राही भरत असे. आता मात्र हे सारे थांबले. या ताडोबा तलावाचे जल मात्र अजूनही पवित्र मानले जाते. ते रोगनाशकही मानले जाते. शिवाय हे पाणी शेतात शिंपडल्यावर भरघोस निरोगी पीक पदरी पाडते. अशा कल्पना परिसरातील आदिवासींच्या मनात मात्र अजूनही रुजलेल्या आहेत.
अंधारी अभयारण्याचे नाव मात्र त्या परिसरातून वाहणा-या नदीवरून पडले आहे. ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान आणि त्या भोवतालच्या जंगलात वाघांचे अस्तित्व पूर्वापारपासूनच आहे. १९७० च्यापूर्वी येथील चिचपल्ली, कोळसा हे ‘जंगल ब्लॉक’ खास वाघांच्या शिकारीसाठीच राखीव होते. येथे शम्मी कपूर, प्रेमनाथ यांच्यास अनेकांनी वाघांच्या शिकारी केल्यात. मग वाघांसह सर्वत्र प्राण्यांच्या शिकारीवर बंदी आल्यावर येथील वन्यप्राण्यांची संख्या वाढू लागली. त्यात १९७३ साली वाघांच्या संवर्धनासाठी देशभरात ‘व्याघ्र प्रकल्प’ कार्यान्वित झाला. कालांतराने ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान आणि त्या भोवतालच्या अंधारी अभयारण्यात वाघांसाठी असलेला उत्कृष्ट अधिवास, खाद्य व पाण्याची मुबलक उपलब्धता आणि तेथील वाघांची संख्या लक्षात घेऊन २३ फेब्रुवारी १९९५ रोजी ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्पाची निर्मिती झाली. या व्याघ्र प्रकल्पातील एकूण ६२५ चौ.कि.मी.च्या संरक्षित क्षेत्रास गाभा क्षेत्राचा (कोअर) दर्जा असून त्या भोवतालचे ११०१ चौ.कि.मी. क्षेत्र हे ‘बफर’ क्षेत्र आहे. हा महाराष्ट्रातील दुसरा व्याघ्र प्रकल्प होय.
येथील जंगल हे प्रामुख्यान कोरडे पानगळीचे आहे. ते ‘दक्षिण उष्णकटीबंधी पर्णझडीचे वन’ या प्रकारात मोडते. सागवान आणि बांबू या येथील प्रमुख वनस्पती आणि प्रजाती होय. त्य़ाशिवाय ऐन, अर्जुन, धावडा, करई, सलई, तेंबू, मोह, कुंभा, पळस, पांगारा, बहावा, रोहीण, कुसुम, बेहडा, आवळा, जांभूळ, आंबा, उक्षी अशा प्रमुख प्रजातींस विविध प्रकारच्या वनस्पतींनी येथील जंगल अत्यंत समृद्ध आहे.
पावसाळ्यात आणि हिवाळ्यात हे जंगल हिरवाईने नटलेले असते. हिवाळा संपता संपता वसंत ऋतूच्या आगमनाबरोबर पानगळीला सुरुवात होते आणि पाठोपाठ पळस, पांगारा, कुंभा वृक्षांच्या आकर्षक फुलांनी हे सारे रान बहरून जाते. आसमंतात मोहाच्या फुलांचा आणि आंब्याच्या मोहरांचा सुगंध दरवळू लागतो. मग ग्रीष्माचे आगमन होते. हवेतील उष्मा वाढू लागतो तसा बहावा, अर्जुन, सलईच्या वृक्षांना बहर येतो. हळूच वृक्षांच्या टोकांना कोवळी पालवी दिसू लागते. त्या पालवीच्या विविध रंगछटांनी जंगलाची रंगत अधिकच न्यारी होते. त्यावेळी मोहाच्या पालवीची रंगछटा आणि करईच्या पालवीची हरियाली काय वर्णावी!
ताडोबाच्या जंगलाचं गूढ सौंदर्य तुम्हाला इथं खेचून आणतं !
वन्यप्राण्यांच्या दर्शनासाठी ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प तर विशेष उल्लेखनीय आहे. येथे वानर, रानडुक्कर, चितळ, सांबर, गव यांचे मोठमोठाले कळप जागोजाग दिसून येतात, तर खूप भित्रे असणारे भेकर आणि सतत सावध असणारे चौसिंगा यांचे दर्शन अधूनमधून होतच असते. शिवाय वाळवी-कीडे खाण्यात मग्न असणारे अस्वल आणि शिकारीच्या प्रयत्नात असणारी रानकुत्र्यांची झुंड अवचित दृष्टीस पडते. त्याचबरोबर भारतीय जंगलातील सर्वात देखण्या रुबाबदार बिबळ्याचे येथे सहजगत्या होणारे दर्शन अचंबित करणारे ठरते. शिवाय मानवासह समस्य उत्कृष्ट गुणाचे मूळ समजलेली वृक्षं, चिचुंद्री आणि फक्त रानातच आढळणारे रुडी मुंगूस अधूनमधून दिसत असतात. चांदी अस्वल उदमांजर, खवलेमांजर, रानमांजर, सायळ, ससा, उडणारी खार असे रात्रींचर प्राणीही येथे आहेत, परंतु दिवसा ते क्वचितच दृष्टीस पडते. ताडोबा आणि तेलीयाच्या जलाशयात मगरींची संख्याही तशी बरीच आहे. या मगरींना मात्र पाण्याकाठी सूर्यस्नान करताना सहज पाहता येते.
पक्ष्यांच्या दृष्टीने ताडोबा-अंधारीचे जंगल अत्यंत समृद्ध आहे. मुळात येथे स्थानिक पक्ष्यांची विविधता विपुल तर आहेच. शिवाय हिवाळ्यात दीर्घ अंतर स्थलांतर करून येणा-या जलपक्ष्यांनी आणि रानपक्ष्यांनी हे जंगल गजबजून जाते, तर अनेक पक्षी भर उन्हाळ्यात येथे फक्त वीणीकरताच आगमन करतात. मोर, राखी रानकोंबडा, पिलक, काळ्या डोक्याच्या हळद्या, टकाचोर, सोनपाठी सुतार, तुर्रेवाला कोतवाल, हरेल, निलकंठ ठिपकेवाला कवडा, सर्पगरुड, तीसा, मत्स्यगरुड, मध्याळगरुड यासह असंख्य जातींचे पक्षी येथे ठायीठायी दिसत असतात, तर नवरंग, स्वर्गीय नर्तक यासारखे सुंदर पक्षी खास वीणीकरिता येथे येतात. शिवाय अनेकदा दुर्मिळ गिधाडांचेही येथे दर्शन होते.
ताडोबा-अंधारीचे आत्मा म्हणजे इथले वाघ!
ताडोबा-अंधारीचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे वाघांचे येथे होणारे सहज दर्शन! पूर्वी ताडोबामध्ये सकाळी ६ ते सायंकाळी ६ असा पूर्ण दिवस पर्यटकांना प्रवेश दिला जात असे. जंगलात कोठून कसेही पायी फिरावयास परवानगी असे. दिवसभर जंगलात लोकांची वर्दळ असे. तेव्हा येथील वाघ दिवसापेक्षा रात्रीच वावरणारे होते. त्यात अजून एक आश्चर्यकारक नोंद म्हणजे १९९६ पर्यंत या जंगलात वाघिणीला एकावेळी चार छावे जन्माला आल्याची नोंद जवळपास नाहीच. परंतु १९९६ पासून परिस्थिती एकदमच बदलली. एकतर पर्यटकांवर हळूहळू नियंत्रण वाढू लागले आणि वाघिणीने एकावेळी चार पिल्ले जन्माला घालणे ही अतिसामान्य बाब झाली. परिणामी येथील वाघ दिवसा तर दिसू लागलेतच, परंतु त्यांची संख्याही भरपूर वाढली. आता तर भारतीय वाघांचे सर्वोत्कृष्ट जननस्थळ म्हणून फक्त ताडोबा-अंधारीचाच उल्लेख करता येईल. त्यामुळे सर्व वयोगटातील पिलांसोबत वाघांचे होणारे दर्शन यामुळे वन्यजीव विशेषत: व्याघ्रप्रेमींचे ताडोबा हे आवडते ठिकाण झाले आहे.
अर्थात वाघांसह येथे ४१ जातींचे सस्तन प्राणी, जवळपास २९० जातींचे पक्षी, जवळपास ३० जातींचे सरपटे, जवळपास ३५ जातींचे अष्टपाल, जवळपास ७५ जातींची फुलपाखरे, जवळपास २० जातींचे मासे यासह असंख्य जातींचे कीटक आणि वनस्पतींच्या विविध प्रजाती यांनी ताडोबा-अंधारीचे जंगल अत्यंत समृद्ध आहे.
रीचे ग्रहण आता ताडोबालाही लागले आहे. शिवाय स्थानिक परिसरातून होणारी बांबूतोड ही तशी चिंताजनक आहे. तथापि ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्पाचे सर्व अधिकारी आणि क्षेत्र कर्मचारी हा निसर्गाचा वारसा आणि महाराष्ट्र राज्याचे हे गौरव टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्ठा करीत आहेत. येथील हिवाळा हा अत्यंत थंड तर अत्यंत उष्ण असल्याने जानेवारी ते एप्रिल हा काळ ताडोबा अनुभवण्यास तसा चांगला. राहण्याची सुविधा तशी इथे कमी असल्याने आणि जंगलातील आरक्षण २८ दिवस अगोदर करण्याची सोय असल्याने ताडोबा भेटीचे नियोजन आगाऊ केलेले केव्हाही चांगले.
वाघाची प्रजाती ही विलुप्त होण्याच्या मार्गावर आहे हे सर्वच जण जाणतात. ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्पात जरी यांची संख्या वाढताना दिसत असली तरी चोरटी शिकार, जंगलतोड आणि पर्यटनाचा दबाव लक्षात घेता वाघांच्या संरक्षणासाठी व्यापक आणि अथक प्रयत्नांची गरज आहे. वनविभाग त्यासाठी प्रयत्नशील आहेच, तथापि आता जनसहभागाची आणि आर्थिक योगदानाची गरज आहे.
आपण आपले आर्थिक योगदान राज्य सरकारद्वारा नियंत्रित ‘ताडोबा-अंधारी टायगर कॉन्झर्वेशन फाऊंडेशन’मध्ये देऊ शकता.
अधिक माहितीसाठी क्षेत्र संचालक, ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प, मुल रोड, चंद्रपूर, महाराष्ट्र-४४२४०१. दूरध्वनी (०७१७२) २५१४१४ Email : cf_fdtatr@rediffmail.com यावर संपर्क साधावा.
आरक्षणासाठी उपसंचालक (कोअर), ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प, मध्यवर्ती वनराजीक महाविद्यालय परिसर, मुल रोड, चंद्रपूर, महाराष्ट्र-४४२ ४०१, दूरध्वनी (०७१७२) २५५९८०
Email: ddcoretatr@gmail.com येथे संपर्क साधावा.
