वास्तूशिल्पकलेच्या अजोड नमुन्यांचं बनवासीचं 'मधुकेश्वर मंदिर'…
ऐका,या शिव मंदिराच्या काही खांबांना असं काही 'पॉलीश' केलं आहे की त्यांत आपल्या कपड्यांचे निळा,गुलाबी सारखे रंग दिसतात ;आणि मंडपाच्या कोरीव कारागिरी खांबांना दिलेल्या बहिर्गोल (convex) व अंतर्गोल (concave) 'इफेक्ट' मुळे आपले हात वर-खाली केल्यावर चक्क दोनाचे चार दिसतात;देव-देवतांसारखे
लाल माती, हिरव्या गर्द झाडीच्या कर्नाटकातील देखण्या 'शिर्सी' पासून २३ कि.मी.वर असलेल्या 'बनवासी'चं दोन हजार वर्षांपूर्वीचं मधुकेश्वर(महादेव) मंदिर म्हणजे वास्तू शिल्पकला आविष्कार सौंदर्याचा एक अजोड नमुनाच ! दुस-या ते अठराव्या शतकांच्या दरम्यान चुटु वंशियांनी प्रथम बांधलेल्या, इ.स.३२५ पासून २५० वर्षे राजधानी राहिलेल्या,बनवासी च्या अप्रतिम मधुकेश्वर मंदिरात शिल्पकलेची एक-दोन नव्हे तर ४०चे वर स्तिमित करणारी वैशिष्ठे बघायला मिळतात.ती कळण्यासाठी मात्र जाणकार 'गाईड' बरोबर हवा !
सगळ्यात वैशिष्टपूर्ण आहे तो नंदी मंडपातील होयसाळा धर्ती शैलीतील प्रचंड मोठा नंदी.शिव मंदिरांतील बहुतेक नंदी हे सरळ पिंडीकडे चेहरा करून असतात.इथला नंदी तिरकस बसलेला असून,त्याचा एक डोळा शंकराच्या पिंडीकडे असून, त्यांत शांत भाव दिसतो; तर दुसरा डोळा शेजारच्या मंदिरातील पार्वतीकडे असून,तिने मारल्याने,त्यांत रागीट भाव जाणवतो.या मंडपाच्या मायादेवी कोरीव कारागिरी खांबांना दिलेल्या बहिर्गोल(convex) व अंतर्गोल (concave) 'इफेक्ट' मुळे आपले हात वर-खाली केल्यावर चक्क दोनाचे चार दिसतात.स्वत:ला देव-देव्यांसारखे चार हात करून पहायला कोणाला आवडणार नाही ? काही खांबांना असं 'पॉलीश' केलं आहे की त्यांत आपल्या कपड्यांचा निळा,गुलाबी सारखा रंगही दिसतो.स्वयंभू चतुर्भूज देव्यांनो रंगमय वस्त्रानिशी या खांबांत स्वत:ला करा नमो नम:!
मधुकेश्वर मंदिरात प्रवेश करताच दिसतात दोन विशाल स्थंभ.पहिला ४०फूट उंचीचा,एकसंध दगडातील 'ध्वजस्तंभ';आणि दुसरा 'दीप' किंवा 'ज्योतीस्तंभ'. देवालयात पाच मंडप असून,आवारात देव-देवतांसंबंधित अनेक वैशिष्ठपूर्ण गोष्टी आहेत. होयसाळ शैलीतील प्रत्येक खांबावरचं कोरीव कारागिरीचं नक्षीकामही निरनिराळं !सभा मंडपातील एका खांबांवर नागरी,हळकन्नड,तेलगु,तमिळ, संस्कृत अशा पाच भाषांतील शिलालेख असून,जमिनीवर चुटु वंशाची नागशिला आहे.त्रिलोक मंडपातील सिंहासनात खाली पाताळ;सत्व,रज,तम प्रतिकांचा भूलोक;वरती देवलोक असून,देवळातील घंटेमधून 'ओमकारा'चा नादध्वनी बराच काळ ऐकू येतो.मधुकेश्वर मंदिरात कोरलेले अष्ट दिशांचे देव त्यांच्या वाहनांसह;सपत्निक ('गाईड'ने कानडीतील पुस्तकावरून भाषांतरीत करून सांगितल्या प्रमाणे): पूर्व: इंद्रदेव-वाहन ऐरावत;पत्नी सचिदेवी.पश्चिम:वरुणदेव-वाहन मगर+हत्ती रूप;पत्नी अलकादेवी.उत्तर: कुबेरदेव-वाहन घोडा;पत्नी चित्रलेखा दक्षिण: यमदेव वाहन रेडा;पत्नी श्यामलादेवी. आग्नेय(S-W) : अग्नि-वाहन दोन तोंडी मेंढा;पत्नी अग्निस्वाहादेवी. वायव्य(N-W): वायू-वाहन सारंग(हरिणी);पत्नी अंजानादेवी.ईशान्य(N-E) : ईश्वर-वाहन नंदी;पत्नी पार्वती नैऋत्य(S-E): निराऋती-वाहन राक्षस;पत्नी दीर्घादेवी.
भित्तीचित्रात दूध देतानाची दोन तोंडाची गाय असून,तिचे एक मुख झाकले असता,वासराला पहिल्यांदीच दूध पाजत असल्याने घाबरल्यासारखी वाटते; तर दुस-या तोंडाने वासराकडे वात्सल्याने पहात असल्या सारखी वाटते.दोन देह,एक मुख अशी प्राण्यांतील विकृतीही कोरलेली दिसते.एका खोलीत बंद आहे सहाशे वर्ष जुना ग्रानाईटचा एकसंध पलंग.सूर्यनारायणा च्या मूर्तीचे खाली सात घोड्यांचे चित्र कोरलेले असून,एके ठिकाणी गणपतीची उभी अर्धी मूर्ती असून, तिचा दुसरा अर्धा भाग काशीत असल्याचं मानलं जातं.म्हणून या मंदिराला 'दक्षिण काशी' ही संबोधलं जातं.एका छोट्या नंदीवर टोर्चने प्रकाशझोत टाकला असता त्याची बुबुळे हालताहेत असा भास होतो.
